1930
Radio speech (Frisian)
Oer Fryslan for de Friezen
Fryske frouen, mannen en bern,
Nou ik in heal urke sprekke mei yn de alde memmetael, kin ik net oars bigjinne, den mei in wird fen tankbrens en fen bliidskip, det ’k nou dy tael ris tsjinstber meitsje kin om yn it iepenbier it ien en oar to sizzen, det oan de Friezen dochs it beste sein wirdt yn de tael, dy ’t hja it earste learden as bern op memme skirte. Wy binne de Nederlanske tael wol wernd wirden en wy forstean inoar ek wol, al prate wy gjin Frysk, mar der binne fen dy dingen, dy der better yngean, djipper oanfield wirde as wy se hearre yn de klanken, hwer ’t wy as bern al mei fortroud wierne.
As wy it húslik hawwe wolle, as wy ús underinoar fiele scille, ja, den moat it Frysk derby. Den kin men better prate, den is der as fensels in ban, dy ús yn hert en siel forbynt. My is in heal urke tastien for it Roomsk Frysk Boun, mar der scille ek wol oare Friezen lústerje, Roomske Friezen, dy ’t oan nou ta gjin lid binne fen dat Boun, al moasten hja it einliks weze, mar ek net-Roomske Friezen, dy al binne hja gjin Roomsken, dochs wol ris hjar memmetael bilústerje wolle en bilangstelling hawwe for itjinge de Roomsken yn de Fryske aksje neistribje en meifiele mei safolle, mei hwa hja doch it Fryske aerd, de ljeafde for de Fryske groun, de earbied for syn skiednis en syn brukmen deele. De lêsten scille wol net kwalik nimme, det ik oer Roomske dingen praet, ik stel my foar, det hja wol graech ris witte, ho ’t mei it Roomsk Frysk Boun en mei syn aksje stiet en hja net sunder bilangstelling harkje nei itjinge de underfoarsitter fen it Boun oan syn Roomske Friezen graech ris seit.
For earst den oer us Boun. Wy bistean as Boun nou tredjendeheal jier. Wy fiere de koperen brilloft. Ús earste lytse húshalden is yn de earste opslach noch al groeid. It waerd al greater en greater, mar krigen letter minder jierren. Der stoaren us in bulte leden of en it waerd hast wer in heel lyts húshaldinkje, wherfen in bulte tochten, det it wol alheel utstjerre scoe. Mar né, man, nei de oarloch gong it wer omheech en nou begjint it der starich oan wer heel hwet better fort to stean. [2]
Wy binne wer oer de hundert leden en ut alles blykt us, det der ho langer ho mear bilangstelling komt for it mear ienriedich stribjen for it bihâld fen de memmetael en dermei fen in heele bulte dingen, dy Frysk eigen hjitte meije.
It sit him net allinne yn de Fryske tael. Né, it sit him folle mear hjiryn, det de Fries hinsels is, him net skammet oer syn Fryske stam en folts, bigrypt, det der yn syn skiednis in hele bulte is, dat in tradysje for him skept, hwer hy greatsk op wêze mei en dy hy yn eare hat to halden.
Elts folts hat syn eigen dingen. En men moat dat net allegearre oan de kant smiete. Wy moatte de gedachte ris loslitte, det it mar op ien menier goed kin en det it heechste yn de minsklike kultuer wêze scoe, as alle minsken gelyk wierne. Sa is it net. Men seit wol ris: ear forlerne is folle forlerne en der is in bult fen wier. Ear is in great ding yn ’s minsken libben. Wy sjogge it genoch, ho raer it tagiet yn de wrald as de minsken net mear op hjar eare halde. De skepper hat safolle erfliks lein yn ús natuer, det wy dat net oer de holle sjen meije. Wy moatte ussels kinnen leare út us skiednis en deryn sjen, ho goed de Friezen weze kinne, mar ek ho hja untaerdsje as hja der net om tinke. Der is ús Fryske ear dy heech halden wirde moat.
As wy ieuen tobek sjogge, den sjogge wy, det[2] Fryslan moaije tiiden hawn hat en yn syn beste tiiden biwiis jown hat, ta heel hwet goeds yn steat to wezen.
En as wy den ek sjogge, hwet der minder moay wier, den freegje wy, ho it folts derta kaem, om ús derfor to hoedzjen.
Ik scil it den ek net langer hawwe oer de tael, ik scoe preekje for bikearden. Dy nei my lústerje, halde fen dy tael, oars hienen hja al lang hjar tastel op in oare golf set, mar hwer hja miskien net altiten even goed om tinke, is det it stribjen for it bihald fen it Frysk alderearst bistjut, det it Frysk eigene biwarre bliuwe moat det de Friezen hjarsels weze moatte en omt ik nou mear yn it bisunder for de Roomske Friezen sprek, dizze der ek om tinke moatte, det wy hja wiize op de skiednis fen it Fryske folts yn de hoop, det hja derút leare, hwat moay Roomsk libben der yn alde tiiden yn Fryslan bloeide en ho der noch safolle is yn de alde tiiden, hwer de Roomsken fen tsjinwirdich hjar yn spegelje kinne.
Ik scil mar heel inkelde dingen neame, net daelk om to sizzen, det it dermei yn dizze tiiden min stiet, mar einliks mear om sjen to litten, det it froeger net minder, mooglik noch wol better wier en det men net al to gau tofred[en] [3] weze moat. Men sjucht faken heech op tsjin it Roomske libben fen hjoeddedei, mar as wy yn de skiednis tobek sjugge, den is der yn Fryslan safolle moays, det wy hast unwennich wirde scoenen.
Gean troch it Fryske lân fen de iene sted fen it iene doarp nei de oaren, oeral stekke de tuerren hjar krús omheech eft wize as mei de finger nei boppen om to sizzen, det der yn alde tiiden Friezen wierne fol fen de Roomske oertsjuging en fen it Roomske gelove, dy heel hwat oer hawn hawwe for hjar gelove om yn dy tiiden sokke tsjerken en toerren to bouwen. Dy alde tsjerken sizze dochs heel hwet mear den allinne, det der aldtiids Roomsken wiernen, hja tsjuchje, det hja hwat oer hienen for Us Ljeaven Hear en for syn tsjerke. Elts doarp scoe syn tsjerkje ha. Ik wit wol, der wirdt noch wol om de tsjerke tocht, mar wy moatte foaral net miene, det dat hwat bisunders is, yn de alde tiiden wier dat fest net minder. Hwent wy moatte derby bitinke, det der heel hwat tsjerken en kleasters weibinne, dochs allegearre to biskogjen as blommen op ’e Fryske groun, dy sizze ho doedestiids it Gelove bloeide. Mear as hundert kleasters leinen der yn de Fryske geaen, lytse mar ek greate. Der mei net altiten alles even heilich tagien wêze, wy meije dochs wol oannimme, det fierwei de measten, dy deryn gyngen, Friezen wierne dy Us ljeaven Hear to tsjinjen sochten en de foriening mei Him op bisundere wize neistribben.
Men romt der wol ris op, det it Roomske libben tige heech stiet yn Fryslan omt der safolle ropping is for it hegere godstsjintige libben yn de kleaterlike eft de prysterlike stan. Der is reden om der great op to gean, mar as wy den ris tinke om de hundert en mear kleasters, dy der yn de alde tiiden wierne by in folle tinner bifoltsjing fen us Fryske lân, den is it nou wis net sa folle better, ik leau wol minder [3].
Men scil misskien wol sizze, mar do wier alles Roomsk yn Fryslan. Goed, mar ho waerd dat oars? Men seit altiten, det de Friezen sa stanfestich[4] binne, det hja hjar halde oan hjar wird. Wy moatte in folts wezen fen bugjen frjemd, wy hjitte sa en wy gean der great op. It skynt, det yn it forline de Friezen hjar dochs bugd hawwe for de nije lear, det hja dochs net trou bleaun binne oan it ien kear joune wird. Hwer sit him dat? Der meije de Roomske Friezen dochs ek wol ris oer tinke. Hja, dy sa heech opjowe fen hjar Roomskens en hjar goedens, meije wolris bitinke, det de Friezen wol fest en trou hjitte, maar det net altiten binne.
Den seit us datselde feit ek noch hwat oars. As [4] aldtiids heel Fryslan Roomsk wierd, ho is it dat den wirden? Wy hawwe ut de skiednis de Friezen dochs ek kinnen leard as heidenen. Mankearret it yn diztiid oan in Bonifatius, dy for de Friezen stjert, oan in H. Ludger, dy troch de Fryske geaen swalket en underwys jowt, oan in H. Frederik, dy kleasters stiftet of scoe it him follemear mankearje oan ljue, dy under it folts it goede foarbyld oernimme en sjen litte ho moay it Roomsk Gelove is. Hwat halpt it us, as wy it tige spitich fine, det Fryslan net mear Roomsk is, det wy us treastigje mei de tinse, det yn forline tiiden it heel oars west hat en great gean op us alde skiednis. Dermei wirdt Fryslan net wer Roomsk. Lit men net to gau sizze, det oan de Friezen neat to forsetten is, det hja bliuwe hwat hja binne. De skiednis leart us oars. Hja leart us det de Friezen fen heidenen Christenen waerden en det dy Christenen letter hjar ofkearden fen de Paus en in frijer Christendom folgen. Det seit us, det de Friezen net sa stiif en dwars binne, sadet hja gjin each ha scoenen for itjinge men hja foarhaldt. De Fries nimt it net sa daelk oan, hy moat der earst ris oer neitinke. Mar hy tinkt ek nei. En leau my mar fest, der wirdt yn Fryslan mear om us Roomsken tocht, as wy wol mienen. En foaral yn dizze tiid, nou it godleaze fen in heele bulte de ljeafde ta God yn de herten fen in oare bulte sa folstho fuller makket, nou sjucht men noch folle mear nei us. Scoenen de Friezen dy nou om ús libje safolle oars weze as de Friezen fen de tiiden fen Bonifacius en Liudger en Frederik. En as hja do it Roomske Gelove oannommen hawwe, hwerom scoenen hja dat nou net mear dwaen. Scoe dat net for in heel great diel oan de Roomske Friezen lizze, folle mear as oan de oaren?
Wy hawwe us Roomsk Frysk Boun om us sels to wezen. Binne wy ussels genoch. It sit him net yn det wy us ofskiede fen de oaren, mar det wy it den op us menier ek oars en nei us sin foaral ek better doggen. Oars hat it weinich sin, det wy us op ussels halde. Yn us isolemint moat us kreft lizze, mar gjin swakkens. Dat is it nou misskien hwet al to folle. Wy moatte us fiele, bifoarrjuchte troch Us Ljeaven Hear en bliid deroer en sterk dertroch meiinoar troch it libben gean om alle minsken sjen to litten ho moay us opfetting fen it libben is, ho tofreden en lokkich wy binne. Mar hja den moatte wy ek tofreden weze. Den moatte wy net allinne mei de mule eltse dei weroan yn it Unse Fader bidden ‘Uw wil geschiede’, mar dat moat dat trochskine.
Hwertroch binne der yn Fryslan ek safolle socialisten [5]
Scoe it by de measten gjin untofredenens weze oft west hawwe, in stimming, hwer wy ek fakernoch yn komme scoenen as wy der net om tochten, det wy it Unse Fader daegliks bidde.
Ik scoe sa sizze, as wy Roomske Friezen einliks wierne, hwat men fen de Friezen seit eft ljeaver hwat wy sels altiten fen ussels sizze en sizze liite, det wy sa trou en stanfest binne, dan scoe it der yn Fryslan al heel oars utsjen, den scoe men der it Roomske Gelove heel hwet mear waerdearje, den scoenen heel hwet mear as 25 tuzend Roomsken yn Fryslan wenje.
Wy pogge fierstofolle op ussels en wy binne altofolle mei ussels ynnommen.
Det wol net sizze, det der gjin geestdrift weze mei. Dy moast der krekt folle mear wezen. Geestdrift en ideael net tofreden mei it gewone, sa it ienkear is. Der moat mear libben komme. Wy miene al det der libben is, as to Dokkum 2000 Roomsken byinoar komme om Bonifacius hulde to bringen, yn de midsieuen kamen der 12 – 13 duzend en do wier it heel hwet lestiger om fen alle hoeken fen Fryslan yn Dokkum to kommen. Mar men woe der weze. It is nou heel moay, as yn Boalsert yn de Franciscustsjerke wer de alde godsfrucht ta de Ljeave Frou fen Sevenwouden oblibbet, mar dat wier aldtiids de ljeave frouw fen Sevenwouden, foreard troch tusenden, dy ienkear yn it jier nei Boalsert gyngen om Maria ear to bringen en hjar hulp to freegjen net sa ien for ien, mar allegearre mei inoar publyk, as folts, dy net allinne om hjar sels tinke, mar de mienskip sjugge as ien under de beskerming fen Maria. Yn Hemelum stie aldtiids de Ljeave Frou yn Fryske klaeijing it earizer op ’e holle. Dat scoe nou gjin sin mear hawwe omt dy dracht der ut is, tominsten sa goed as foart is. Mar der syt hwat moays yn. It wier it sinnebyld, det de Fryske Frou ek foar Maria spylje koe, det Maria tocht wirde koe as in Fryske Frou, det men Maria seach lyk hja yn Fryslan west hawwe scoe en dos neifolge wirde koe. Yn sokke dingen moat men net allinne hwat neiskierrigens sjen, mar sokke dingen hawwe sinen beteikenis for it libben. En dy moatte wy der ut helje. Lyk as de Vlaemske skilders dat yn de midsieuen sa moay dien hawwe moatte wy us Maria en Maria net allinne mar ek Us Ljeaven Hear en Sint Joseph foarstelle yn it Fryske libben, omt Hij der libje moat en Maria en Sint Joseph by Him yn de Fryske Frou en Man.
Geestdrift is de Friezen net frjemd. As hja witte, det eat goed is, den wolle hja der wol oan. As der in oprop dien wirdt om hwat goeds to dwaen, den stiet de Fries net altiten binefter. Ut de alde skiednis kin wy dit ek wer leare. Yn de tiiden fen de Krustochten [6] binne hja fen Dokkum of mei hunderten nei it hillige Lan tein om dat for it Roomske Gelove werom to winnen. Letter, folle letter, do de Pauselijke Steaten gefaer rounen, binne hja wer mei for Fryslan in bisunder great tal nei Itaelje tein om dy for de Paus to redden. Hja tochten oan de alde Friezen ut de Romeinske tiid, dy to Rome op de earste plakken sitten gongen, do hja hearden det dy wierne for de trouste bondgenoaten. Dat wounen hja wezen en dy eare lieten hja hjar troch nimmen nimme.
Dat is de moaye Fryske aerd. Sa moast it noch wezen. De Friezen foarenoan yn alles hweryn op trou en wirdhalden, in birop dien wirdt. De Friezen bruke hjar forstân, seit men, hja binne minsken fen it kalme oerlizzen en litte hjar net meinimme troch hwat de ien eft de oare sa ris seit. Sa moast it weze, maar men kin net altiten mear sizze, det de Friezen det net dogge. Mar tajown moat men, det it den doch meast is, omt men de tiid net nimt, om oer de dingen nei to tinken. En derom hat de Fries foar alles nedich, det hy wit, ho de dingen stean, hwat er to dwaen hat. Den wol er it wol dwaen. As er it mar wit.
En derom moat de Friezen en allerearst us Roomske Friezen altiten weroan bybrocht wirde, hwat it libben freget en it ljeafst mei de arguminten derby, sadet hy it sjen kin.
Om dat yn Fryslan wer flinker to meitsjen, kin ik op in moay ding wiize. De Fries lest wol net sa ’n bulte, mar der is nou in moay boekje utkommen, wer de friezen wille fen hawwe kinne en profyt. It scoe to hoopjen weze det dat nou ris yn greate oantallen kocht waerd en den fensels ek lezen, hwent hwat jowt it oars. Ik bidoel in Fryske oersetting fen de Neifolging fen Kristus troch de Hear de Vries ut Snits. It is in boekje net allinne for de Roomsken, it moayste is trouwens, det de oersetting fen in Protestant is. Dat seit allinne al det it gjin lectuer is, dy nou allinne goed weze scoe for Roomsken, mar de Roomsken hoege fen de oare kant net to mienen, det omt dit boekje nou ut Protestante hannen komt, it derom misskien minder geskikt for de Roomsken is. It is in gouden boekje. En eltse Fries moast dat boekje hawwe. Mar den wis en seker eltse Roomske Fries. Dat hat it Roomsk Frysk Boun ek bitocht en it hat derom ris praet mei de Utjower fen dizze oersetting eft net mooglik weze scoe, it troch us Boun for de leden fen it Boun op in legere priis to setten. En ja, man it Boun is slagge en kin nou it boekje for in tredde fen de priis [7] minder jaen. It boek yn prachtban, dat oars FL 3,75 kostet kinne wy nou oan de leden fen it Boun eft dy dat dermei wirde, jaen for ien ryksdaelder. Skriuw mar oan ús warber skriuwer de architect Arjen Witteveen yn de Transfaelstrjitte to Ljouwert, dy bisoarget jimme den it boekje.
Wy wolle hoopje, det troch dizze utjefte de Neifolging fen Christus op nij oplibbet yn Fryslan en sa it prachtige ideael, “Fryslan wer for Kristus” us nijer komt.
Fryslan hat in tradiesje, it is ien kear sa troch en troch Kristelik west. Werom scoe it det net wer wirde kinnen. Ljeau my, dat hinget einliks it meast of fen de Roomske Friezen. As dy dy Neifolging ris goed yn hjar opnimme en yn dieden omsette, den kin it net oars ef der giet in kreft fen ut, dy Fryslan oerwint.
De skiednis leart us, det Fryslan der ear en hert for hat. Us halding us libben moast der net langer in biletsel for wezen.
Yn pleats fen to poggen op us sels moatte wy nou ris war dwaen to wezen, hwat wy weze moatte, ek ris omt wy Friezen binne, Friezen ut ien stik. Friezen heech omt hja hjar utkard witte, heech en fornaem as de troue en eale trjinstbren fen God dy der rom yn stelle, de godstsjinst boppe oan to setten en heel it libben sa to reegljen, det Us Ljeaven Hear altiten it plak krijt, hwer ’t Hy rjucht op hat.
As in oar det net dwaen scoe, dat kin in goede Fries net skele. Hy wit it, det it sa heart, hy docht it. Dat is de Fries fen de moaye side. De wyn rint wol ris de oare kant om. Die hegens en dregens wirdt wol ris, as hja hjar forstan net bruke en net freegje, ho it einliks moat, dwarsens en stivens, mar wy wolle hoopje, det soks mei us Roomsken net mear bart. Yn elts gefal, it Roomsk Frysk Boun wol heel hwet mear as allinne fjuchtsje for it taelbihald, it fjuchtet, lyk ik sei, for de hege en drege opfetting fen it libben nei Fryske aerd en tradysje, sa det Us Ljeaven Hear it earste plak hat en eltsinoar ek datjinge kriget, hwat him takomt.
Halde wy sa us namme heech, binne wy sa de echte Roomsken, omdet wy Friezen binne, den dogge wy in bulte goed oan Fryslan, den litte wy it alde Fryslan wer sjen, lyk it wiêr en lyk it nou wer weze koe, ien ienriedich folts, ien dat oaninoar hinget en meiinoar opwrottet om fen Fryslan wer hwat moays to meitsjen, it moayste ut syn skiêdnis wer omheech to heljen en sa alle ljochtstrielen bijinoar to bringen ta in nije ljochtkranse om it byld fen de fryske Maegd, forsinnebeelde yn Maria, dy al yn it alde Fryske wapen stie. [8]
Maria hat Us Ljeaven Hear wol it tichtst neifolge. Halde wy hjar heech as us Patronesse, en slute wy as goede Roomsken us by hjar oan. Den komt it wol wer goed yn Fryslan. Den mei Maria wol gjin Fryske klaeijing mear krije kinne omt dy foart is, mar den stiet hja dochs us Friezen foar eagen as in ideael en sjogge wy de Friezen roppen ta hwat hegers en hwat moayers, lyk as de alde Friezen dat bigriepen.
Sjuch derfor is us eigen tael, det wy ussels wer wirde en wy wer fiele, det Fryslan hwat west hat en hwat is en hwat weze kin.
- Typescript (NCI OP126.4), 8 pages. On the typescript is written ‘voorjaar 1931’, but this year does not correspond to the content of the speech which points at a radiospeech, held at 21 March 1930, K.R.O.-radio. See: Radio program 21 March. The typescript shows many corrections. We present the corrected text. Spelling mistakes are not corrected but clearly evident typing errors are tacitly corrected. ↑
- Crossed out is: ‘it ek wol ris oars west hat yn Fryslan, det’. ↑
- ‘wol minder’ is corrected, but this correction is unreadable, therefore we give the original text. ↑
- ‘stanfestich’ is corrected, but this correction is unreadable, therefore we give the original text. ↑
© Nederlandse Provincie Karmelieten
Published: Titus Brandsma Instituut 2023